تشکیلات ولایتی دولت سامانی در ماوراءالنهر

سامانیان برسرزمینی پهناور از حدود غربی خراسان تا آن سوی ماوراءالنهر فرمان می راندند. قلب دولت سامانی ماوراءالنهر بود. ماوراءالنهر منطقه ایست که در جغرافیای تاریخی ایران جایگاه بسیار مهمی دارد.موقعیت استراتژیکی ماوراءالنهر باعث شده، درطی سده های تاریخی مورد تاخت و تاز مهاجمان باشد و نظرآنان را به خود جلب کند.تاسیس و تشکیل حکومتهای محلی مستقل، ویژگی برجسته سیاسی و اجتماعی بعد از دوره سامانیان به خصوص در دوران سلجوقیان و بالاخص دوره مغولان محسوب می شود،که هرکدام از قسمتهای ایران در دست دودمانی از حکام محلی افتاد و ایشان فرمانروایان سرزمین خویش شدند.در واقع پیش زمینه آن در دوران سامانیان ایجاد شده و نخستین سنگ بنای این نوع حکومت، بعد از اسلام را سامانیان چیدند، سامانیان ولایات تحت تابعه خود را در اختیار خاندان هایی که از پیشینه تاریخی برخوردار بودند، قرارمی دادند برخلاف ایشان، سلجوقیان ولایات خود را به افراد خاندان خود یا شاهزادگانی که عنوان اتابک داشتند، می سپردند. حکومتهای ایالتی به میزان زیادی،کوچک شده حکومت مرکزی بودند.حکام ایالات در قلمرو خود حکم پادشاه کوچکی داشتند، بنابراین در زمینه های مالی و نظامی و دینی دارای اختیارات گسترده بودند. امیران سامانی در مواردی، تصدی فرماندهی قوای خراسان را که بالاترین سمت فرماندهی نظامی بود، را به اشخاص بانفوذ این ایالات چون ابوعلی محتاج از خاندان آل محتاج واگذار می کردند، این واگذاری باعث فزونی قدرت آنان و دخالت در امور حکومتی امیران سامانی می شد.در مقابل امیران سامانی از نفوذ ایشان علیه دشمنان خویش سود می جستند.این به دلیل روحیه تساهل و تسامحی بود که بطورکلی بر امیران سامانی حاکم بود. به عنوان مثال ، خوارزم که در زمان اسماعیل بن احمد سامانی به تصرف دولت سامانی درآمد،خاندان شاهیه خوارزم ،آل عراق، و سپس مأمونیان حاکمیت داشتند، اینان هر دو خراجگذار سامانیان بودند. آل محتاج هم که درناحیه چَغانیان دارای قدرت بودند، احتمالا از همان روزگار امارت اسماعیل بن احمد سامانی برتری سامانیان را پذیرفتند و به صورت یکی از خاندانهای با نفوذ قلمرو سامانی درآمدند که برای مدتی سپهسالاری خراسان را برعهده داشتند. بدین ترتیب خُتَّلان در دره وَخش امروزی،ناحیه جوزجان در جنوب رود جیحون در میمنه کنونی افغانستان و غَرچستان که ناحیه ای کوهستانی در قسمت علیای مرغاب در افغانستان امروزی قرار داشتند، سیادت سامانیان را قبول کرده بودند. این مناطق زیر نظر امرای نیمه مستقل محلی قرار داشتند و سامانیان تنها به گرفتن بیعت و هدایایی از جانب آنان قناعت می نمودند ودر عین حال بسیاری از متصرفات و امارتها به دولت سامانی خراج نمی پرداختند و تقریبا در امور داخلی خود مستقل بودند. بدین ترتیب دولت سامانی پیکره ای شد از خاندانهای مختلف که در یک قلمرو واحد و درون یک نظام سیاسی مرکزی قرار داشتند. در این پژوهش به معرفی ولایات مهم و شهرهای امیرنشین،که فرمانبردار سامانیان بودند، پرداخته شده است.